Op een mooie zomermiddag
Als een reusachtig verduisteringsscherm jagen loodzware wolken over mij heen. Weg is de augustuszon. In de kilgroene schemering trekken rukwindjes plagend aan mijn hemd. Kippenvel. Het modderige water rond mijn voeten voelt nog heerlijk lauw. Ik negeer de zwarte hemel boven Friesland, want na uren struinen en wachten is mijn geduld eindelijk beloond. Vóór me op het wad staan duizenden steltlopers, netjes gesorteerd. Door mijn telescoop onderscheid ik rosse grutto’s, wulpen, kanoeten, zilverplevieren en vele, vele bonte strandlopers. Ik zie nekveertjes opwaaien en oogjes knipperen. Zelden zag ik zo’n massa vlak voor mijn neus.

Het gerommel in de lucht wil ik niet horen. Al komen de flitsen nu wel erg snel dichterbij. Daar sta je dan, midden op het natte slik, als hoogste punt in de wijde omtrek. In de verte licht de duintop op – nog zeker een uur lopen. Ik twijfel. Misschien waait het over…
Een zwierige slinger van honderden bontjes tuimelt zacht knorrend uit de lucht. Dan vallen de eerste druppels. Warm water. Tijd om te gaan. De vogels gaan nauwelijks voor me opzij als ik ze met haastige passen passeer. Wonderbaarlijk. TSJAKKKKrrr! De lichtflits valt samen met de knal. Niet alleen ík schrik. In paniek schieten de vogels alle kanten op. Ze vliegen zelfs tussen mijn benen door.

Het sublieme
Wellicht heb jij zelf ook dergelijke natuurervaringen, waarbij je overrompeld werd door schoonheid maar gelijktijdig dreiging voelde of gevaar. Deze ervaring van natuurgeweld én schoonheid, die zulke intense emoties kan oproepen, noemde de filosoof Burke het sublieme. Het gaat natuurlijk ook over de grootsheid van de natuur tegenover de nietigheid van de mens. Je kunt daar als mens verschillend op reageren, met angst, ontzag of bewondering.
Ikzelf ben vooral een bewonderaar, en zoek graag het sublieme in de natuur en in het landschap. Enkele malen per jaar vind ik het. Of beter: overkomt het me. Want dit soort buitengewone ervaringen liggen niet voor het oprapen. Je kunt het ook niet afdwingen.
Ik vond het bijvoorbeeld op wild golvende zeeën, tijdens stormen, in ontmoetingen met beren en wolven, op ijzige toppen hoog in de bergen, in woeste wouden.

Turner
De Britse schilder J.M.W. Turner (1775 – 1851) was gegrepen door het sublieme. Hij heeft van de weergave ervan zijn specialiteit gemaakt. Het gevaar en de schoonheid van de natuur probeerde hij te vangen in zijn olieverfschilderijen en aquarellen.
Het ging hem niet om de objectieve werkelijkheid, maar om de beleving, de emotie, die zijn werk bij de toeschouwer teweeg zou brengen. Turner maakte serieus studie van de elementen aarde, lucht, vuur en water. Voor hem waren deze natuurkrachten de sleutel om de sublieme ervaring in zijn werken voor het publiek persoonlijk voelbaar te maken. Dat leidde tot woest kolkende zeeën en verzengende branden. In grote composities met dramatische lichteffecten werden kleine mensjes bijna verpletterd door de ontzaglijk krachtige natuur. Dat was heel bijzonder in die tijd. Hij was de eerste maar kreeg vele navolgers.

Naarmate Turner ouder werd zijn werken steeds minder gedetailleerd en zijn stijl losser. Hij besefte dat hij maar weinig nodig had om het landschap dat hij in zijn hoofd had te verbeelden. Het werden impressies, waarbij het voor anderen niet altijd duidelijk was of de werken nu af waren, of niet. Sommigen noemen hem de eerste moderne kunstenaar.

Expositie in Zwolle en Enschede
Onlangs bezocht ik in Museum de Fundatie (Zwolle) de tentoonstelling rond Turner en de traditie van het sublieme. Het was zeer de moeite waard. Niet alleen om hier nu eens met eigen ogen vele werken van Turner te aanschouwen, maar ook om werk van zijn voorgangers en erfgenomen te zien. De visie en uitwerking van het hedendaags sublieme was voor mij zelfs de grootste verrassing. Immers het werk van Turner kende ik al. Mijn favorieten waren de 3D-print van een vierkant meter woeste zee op een lichtbak en de levensechte golven van houtskool en op karton.

In Zwolle draait het om de elementen water en vuur. Natuurlijk ga ik binnenkort ook naar Rijksmuseum Twente (Enschede), voor aarde en vuur.

Film
Tot slot nog een tip voor filmliefhebbers: De in 2014 verschenen de film ‘Mr. Turner’ (van regisseur Mike Leighs) geeft een aardige impressie van deze zeer invloedrijke kunstenaar.